Читальня и смотрельня.
Уладзімір Арлоў
Полацкая Акадэмія: небяспечная адукацыя
...Апрача Полацкага калегіюма на землях былога Вялікага Княства Літоўскага існавалі яшчэ болей за дваццаць такіх навучальняў: у Вільні, Горадні, Берасці, Менску, Магілёве, Слоніме, Слуцку, Смаленску, Воршы, Пінску, Нясвіжы, Дынабургу (Дзвінску), Бабруйску… Аднак менавіта Полацкі калегіюм, дзе навучалася блізу трохсот студэнтаў, лічыўся сярод іх найбольш значным. У сярэдзіне ХVIII стагоддзя ён даваў адукацыю, якая мала адрознівалася ад універсітэцкай.
Сярод выкладчыкаў калегіюма былі асобы, знаныя ва ўсёй Еўропе. Тут чытаў лекцыі філосаф і паэт, «хрысціянскі Гарацый» Мацей Казімір Сарбеўскі. Ягоныя полацкія лекцыі леглі ў аснову славутых трактатаў «Пра дасканалую паэзію», «Пра камедыю і трагедыю», «Пра жарт і дасціпнасць». Якраз у Полацку Сарбеўскі напісаў кнігі «Багі паганскіх народаў» і «Паэтыка», якія таксама чакала еўрапейская слава.
Навуку красамоўства — рыторыку — выкладаў у Полацку Жыгімонт Лаўксмін. Пасля выдання ў Вялікім Княстве ягоная кніга «Практычнае красамоўства» выходзіла ў Вене, Мюнхене, Празе, Франкфурце … «Мова — гэта адлюстраванне душы, — пісаў Лаўксмін. — Па мове і нас пазнаюць, і мы пазнаём кагосьці. Трапна сказана: «Той збан не купляюць, які не звініць»».
Полацкіх студэнтаў захапляў сваімі лекцыямі будучы рэктар Галоўнай школы Вялікага Княства, астраном і матэматык Марцін Пачобут-Адляніцкі. Тут працаваў прафесар парыжскага Сарбонскага ўніверсітэта, гісторык і знаўца моваў Дзід’е Рышардо ды шмат іншых знакамітасцяў.
Такія педагогі і вучоныя выхоўвалі годных вучняў. Полацкіх выкладчыкаў з удзячнасцю згадваў адзін з найлепшых беларускіх мастакоў першай паловы ХІХ стагоддзя Валянцін Ваньковіч. У яго спадчыне выдатныя партрэты Адама Міцкевіча, Напалеона Банапарта, Тамаша Зана. У горадзе над Дзвіной спасцігаў таямніцы мастацтва расейскі скульптар і жывапісец Фёдар Талстой. Каб даць дзецям добрыя веды, расейская арыстакратыя часта прывозіла іх у Полацак.
У Полацку вучыліся будучы гісторык і археолаг Канстанцін Тышкевіч, пісьменнік і гісторык Нікадым Мусніцкі, які напісаў некалькі п’ес для тэатра роднага калегіюма. У энцыклапедыі ўвайшлі імёны філосафа, прафесара Віленскай акадэміі Караля Карыцкага і ягонага калегі Францішка Папроцкага, што ўзначальваў у Вільні акадэмічную друкарню і быў рэдактарам «Літоўскага кур’ера» — першай у Вялікім Княстве газеты-тыднёвіка. Выпускнік калегіюма Ян Баршчэўскі стаў выдатным пісьменнікам...